Page 40 - Vishwa January 2024
P. 40

बनाकर सरकार को भिे ा। उनका प्रयास सफल हुआ और 30 माचशि के बारे में मलू यांकन उसके जसद्धांतों से नहीं, उसके वयवहार से होता 1962कोजहनदीसाजहतयसममलेनअजधजनयम1962द्ारासममलेनह।ैिरासभापजतयोंपरएकनिरिाजलए–महामनाप.ंमदनमोहन को राष्ट्रीय महतव की सस्ं था घोजषत कर जदया गया। मालवीय, प.ं गोजवनदनारायण जमश्, उपाधयाय प.ं बदरीनारायण
इसकेबादगहृम‍तंालयनेसममलेनको्ासकीयअजभरक्षामेंले चौधरीप्रेमघन,महातमाम्ंुीराम(स्वामीश्द्धानंद),श्ीधरपा‍ठक, जलयाऔरइसकेसवुयवजस्थतकायशिसचंालनहतेुएक्ासी-जनकाय बाबूश्यामसदंुरदास,महामहोपाधयायप.ंरामावतार्माशि,महातमा कीस्थापनाकी।इसकेबाविदूसममलेनकीसेहतमेंकोईखासगाँधी,प.ंजवष्णदुत्त्कुल,िॉ.भगवानदास,प.ंिगननाथप्रसाद सधुारनहींहुआ।दजक्षणभारतजहनदीप्रचारसभातथाराष्ट्रभाषाचतवुदेदी,परुुषोत्तमदासटरिन,प.ंअयोधयाजसहंउपाधयायहररऔध, प्रचारसजमजतवधाशििैसेआनषुजंगकसगं‍ठनसममलेनसेअपनेको प.ंमाधवरावसप्रे,अमतृलालचकवतशी,प.ंगौरी्कंरहीराचदंओझा, अलगकरकेस्वतं‍तहोगए।प्रयागजस्थतरािजषशिटरिनजवद्यापी‍ठप.ंपद्जसहं्माशि,गण्े्कंरजवद्याथशी,बाबूिगननाथदासरतनाकर, (महाजवद्यालय)अलगहीनहींहुआबजलकसममलेनकीसमपजत्तएवं प.ंजक्ोरीलालगोस्वामी,िॉ.श्यामजबहारीजमश्,महारािासर अनदुानपरभीकबिाकरजलया।
अतंत:िॉ.प्रभात्ास्त्रीकेअनवरतप्रयाससे15अगस्त1975
कोसवनोचचन्ायालयनेसममलेनकोएकस्वायत्त्ासीसस्ंथाघोजषत
करजदया।इसकेबादचनुावहुआऔरिॉ.प्रभात्ास्त्रीसममलेनके म्ंुी,जवयोगीहरर,महापजंितराहुलसांकृतयायन,से‍ठगोजवनददास, प्रधानम‍तंीबने।तबसेलेकरवेआिीवनअथाशित1999तकसममलेनआचायशिचद्रंबलीपारिेय,ियचदंजवद्यालंकार,श्ीनाथजसहं,िॉ. केप्रधानम‍तंीबनेरह।ेवेरािजषशिटरिनकीकृपासे1948मेंहीहरव्ंलाल्माशि,रामश्वेर्कुलअचंल,प्रो.जवियेनद्रस्नातक,प्रो. प्रचारम‍तंीकेरूपमेंसममलेनसेिडुगयेथे।प्रभात्ास्त्रीसस्ंकृतराममजूतशिज‍तपा‍ठीऔरप्रो.सयूशिप्रसाददीजक्षत। केजवद्ानथे।अपनेकायशिकालमेंउनहोंनेपरुाणोंकाजहनदीअनवुाद सममलेनकीओरसेजहनदीमेंसवनोत्तमरचनाकेजलएहरसाल कराया।रािजषशिटरिनमरिपम्काजनमाशिणउनहींकेकायशिकालमें मगंलाप्रसादपाररतोजषकसममानजदयािाताथा।यहसममलेनकी हुआ।जकनतुउनकेसाथहीसममलेनपरउनहींकेपररवारकावचस्शिवहोओरसेजदयािानेवालासवाशिजधकप्रजतजष्‍ठतसममानथा।इससे गया।प्रभात्ास्त्रीकेबादउनकेसपु‍तुजवभजूतजमश्सममलेनकेप्रधानसममाजनतलेखकोंमेंपद्जसहं्माशि,प्रो.सतयकेत,ुिॉ.गोरखप्रसाद, म‍तंीबनेऔरवेआिभीउसपदकोस्ुोजभतकररहेह।ैंवेभीअबिय्कंरप्रसाद,आचायशिरामचद्रं्कुल,वासदुवेउपाधयाय,महादवेी बढ़ूेहोचकुेहैंऔरउनहींकेप‍तुकुनतलजम‍तसममलेनकेप्रबंधम‍तंीवमाशि,आचायशिबलदवेउपाधयाय,वासदुवे्रणअग्रवाल,य्पाल, ह।ैंिाजहरह,ैभजवष्यकाप्रधानम‍तंीबननेकीसभंावनाउनहींमेंह।ै नरे्महेता,गोजवनद्रचद्रंपारिेय,जवद्याजनवासजमश्आजदप्रमखुह।ैं
इसबीचसममलेनद्ारालीिानेवालीपरीक्षाओंकामहतव इनमेंभीमझुेकोईगैरजहनदूनहींजदखायीजदया।उकतसचूीसेयहभी भीघटगयाऔरइसतरहसममलेनकाएकबडाआजथशिकस्रोतभीस्पष्टहैजकटरिनिीकेजनधनकेबादभीसममलेनकीभाषा-नीजत मदंपडगया।सममलेनमेंपहलेिहाँ80सेऊपरस्थायीकमचशिारीमेंकोईपररवतशिननहींहुआ। कायशिरतथेवहाँधीरे-धीरेअबजगने-चनुेकमचशिारीहीबचेह।ैंअब प्रश्नयहहैजकजहनदीसाजहतयकीजवरासतकयाजसफशिजहनदओु ं यहाँकाजयादातरकामआउटसोजसिंगसेहोताह।ै कीह?ैअमीरखसुरो,मलुलादाउद,मजलकमोहममदिायसी,कुतबुन,
जहनदीकेस्वरूपजनधाशिरणऔरउसकेप्रचार-प्रसारमेंजहनदी मझंन,रहीम,रसखान,आलम,्खे सेलेकरआधजुनककालकेिॉन साजहतयसममलेनकेयोगदानकाआकलनकरनेकेजलएसममलेनकी जगलजकस्ट,गासािंदतासी,िािशिजग्रयसनशि,एल.पी.तेस्सीतोरी,फादर जहनदी-नीजतकापरीक्षणिरूरीह।ैसममलेनकेपहलेहीअजधवे्नकाजमलबलुके,राहीमासमूरिा,्ानी,निीरमोहममद,महेरुजननसा मेंतयहुआथाजकजहनदीकेसाजहतयकारोंकासममलेनप्रजतवषशिपरवेि,िाजबरहुसेन,असगरविाहत,अबदलुजबजस्मललाहआजद द्े के जवजभनन जहस्सों में जकया िायेगा जिससे जहनदी की उननजत के का कया जहनदी साजहतय में उललेखनीय योगदान नहीं ह?ै जफर यजद प्रयतनोंकेसाथ-साथउसकेमागशिमेंआनेवालीकज‍ठनाइयोंकोभीदरूकोईजहनदीसाजहतयसममलेनको“जहनदूसाजहतयसममलेन”कहेतो करनेकाप्रयासजकयािासके।तभीसेयथासभंवप्रजतवषशिसममलेन हमउसकाप्रजतवादकैसेकरेंगे?आियजदजहनदीकथा-साजहतयसे आयोजितहोतेरहेहैंऔरका्ी,प्रयाग,कलकत्ता,भागलपरु,
लखनऊ,िबलपरु,इदंौर,बंबई,लाहौर,कानपरु,जदलली,दहेरादनू,
वनृदावन,भरतपरु,मिुफफरपरु,गोरखपरु,झाँसी,्वाजलयर,नागपरु,
मद्रास,ज्मला,पणु,ेअबोहर,हररद्ार,ियपरु,उदयपरु,कराँची,
मरे‍ठ,हदैराबाद,कोटा,वधाशिआजदमेंअबतक74अजधवे्नहो
चकु े ह।ैं 1910 से लेकर 2023 तक समपनन हुए सभी अजधवे्नों में
जितनेभीसभापजतचनुेगयेउनमेंसेएकभीमसुलमानयागैरजहनदू औरगभंीरअधयेताआिभीउसकालाभउ‍ठातेह।ैंउसकासरंक्षण नहींह।ैयहसहीहैजकसममलेनकेसभापजतयोंकाचयनपरूेद्ेकाबहुतिरूरीह।ैसरकारसेगिुारर्हैजकप्रयागकीधरोहरइससस्ंथा प्रजतजनजधतवकरनेवालीस्थायीसजमजतसवसशिममजतसेकरतीहैजिसमें कोवहराष्ट्रीयमहतवकीसस्ंथाघोजषतकरकेइसकाअजधग्रहण िाजत-धमशि का कोई भदे नहीं होता जकनतु जकसी भी सस्ं था या वयजकत करे और इसे एक उतकृ ष्ट जहनदी सग्रं हालय के रूप में जवकजसत करे।
सयािीराव गायकवाड, िॉ. रािेनद्र प्रसाद, स‍ठे िमनालाल बिाि, प.ं बाबरूावजवष्णुपराडकर,प.ंअजंबकाप्रसादवािपेयी,िॉ.सपंणूाशिनंद, िॉ.अमरनाथझा,प.ंमाखनलालचतवुदेदी,गोस्वामीगण्ेदत्त,के.म.
मजुस्लमपा‍तगायबहोरहेहैंतोकयाइसकेजलएसममलेनिैसी सस्ंथाएंभीजिममदेारनहींह?ै
जफलहाल,इजतहासमेंजहनदीसाजहतयसममलेनअपनीभजूमका जनभाचकुाह।ैअबनतोउसकेपासकोईपररकलपनाहैऔरनउस पररकलपनाकोसाकारकरनेकीसामरयशि।हाँ,उसकीसबसेबडी
पँिी, उसका जहनदी सग्रहालय अभी भी सरजक्षत ह।ै जहनदी के ्ोधाथशी ूंु
 38 विशिवा / जनिरी 2024

















































































   38   39   40   41   42